برنامه خود نوشت كه در برابر طبقه كارگر تمام طبقات ، توده‏ای ارتجاعی‏
را تشكيل می‏دهند . ماركس اين جمله را به شدت مورد انتقاد قرار داد .
اما اگر بخواهيم منطقی باشيم بايد اعتراف كرد كه اين سوسياليستهای بينوا
پس از آنچه ماركس در بيانيه نوشته بود ، چون نمی‏توانستند ميان الگوی‏
دوقطبی و چندقطبی وی تميز دهند ، جز آنچه گفته‏اند داوری ديگری
نمی‏توانستند كرد . ماركس در بيانيه ( مانيفست حزب كمونيست ) پيكار
كنونی طبقات را همچون پيكار ميان پرولتاريا و بورژوازی معرفی كرده و
نوشته بود كه ميان تمام طبقاتی كه مخالف بورژوازی‏اند تنها طبقه‏
پرولتاريا طبقه‏ای حقيقتا انقلابی است " ( 1 ) .
ماركس در بعضی سخنان خود گفته است كه تنها طبقه پرولتارياست كه تمام‏
ويژگيها و شرايط انقلابی شدن را داراست . آن شرايط عبارت است از :
1 ) استثمارشدگی كه برای آن ، توليد كننده هم بايد باشند .
2 ) مالكيت نداشتن ( اين ويژگی و ويژگی اول را كشاورزان هم دارند ) .
3 ) سازمان يافتگی كه لازمه‏اش تمركز و تجمع است ( اين ويژگی به طبقه‏
پرولتر كه در يك كارخانه به معاضدت يكديگر كار می‏كنند اختصاص دارد ،
اما در كشاورزان كه در بخشهای مختلف زمين پراكنده‏اند وجود ندارد ) .

پاورقی :
. 1 تجديدنظر طلبی . . . ، ص . 347