" نبرد بولتاوا نبود كه مايه سقوط شارل دوازدهم پادشاه سوئد شد . او
اگر در بولتاوا شكست نمی‏خورد در جای ديگر دچار شكست می‏گرديد .
پيشامدهای تصادفی به آسانی جبران می‏شوند ، اما در برابر آن پيشامدهايی كه‏
دائما از طبيعت چيزها ناشی می‏شود نمی‏توان مصون ماند " ( 1 ) .

3 آيا طبيعت تاريخ مادی است ؟

اينكه طبيعت تاريخ چه طبيعتی است ، آيا طبيعت اصلی تاريخ فرهنگی‏
است يا سياسی است يا اقتصادی است يا مذهبی است يا اخلاقی است و
بالاخره آيا طبيعت اصلی تاريخ مادی است يا معنوی و يا طبيعتی مزدوج است‏
، از مهمترين مسائل مربوط به تاريخ است . تا اين مسأله حل نگردد شناخت‏
ما از تاريخ ، شناخت صحيح نخواهد بود .
بديهی است كه همه عوامل مادی و معنوی نامبرده دربافت تاريخ مؤثر بوده‏
و هست . سخن در اوليت و تقدم و اصالت و تعيين كنندگی است . سخن در
اين است كه كداميك از اين عوامل روح اصلی تاريخ و هويت واقعی او را
تشكيل می‏دهد ؟ كداميك از اين عوامل می‏تواند ساير عوامل را توجيه و تفسير
كند ؟ كداميك از اينها زيربناست و ساير عوامل روبنا ؟
معمولا صاحبنظران ، تاريخ را يك ماشين چند موتوره می‏دانند

پاورقی :
. 1 همان مأخذ و همان صفحه .